Het recht op
mensenrechteneducatie
Verslag van de International Human Rights Education Conference
Michiel Lochtenberg en Charlotte Kemmeren
Op 18 en 19 december
2015 vond de 6th International Human Rights Education Conference (IHREC) plaats
in het indrukwekkende historische gebouw van de University College Roosevelt in
Middelburg. Tweehonderd deelnemers van uiteenlopende disciplines kwamen samen
om hun visies, programma’s, ervaringen en vraagstukken te delen op het gebied
van mensenrechteneducatie. Het diverse publiek, van vertegenwoordigers van mensenrechtenorganisaties,
docenten van zowel basis-, middelbaar- als hoger onderwijs, tot juristen, uit
landen van alle continenten, zorgde voor vruchtbare uitwisseling en inspiratie.
De conferentie was opgezet rondom de vier vrijheden van Roosevelt: freedom
of speech, freedom of worship, freedom from want en freedom from fear.
Door een aantal maatschappelijke
ontwikkelingen is de waardigheid van iedereen niet langer evident.
Decentralisaties en bezuinigingen in het sociale domein zetten bijvoorbeeld de
sociale, culturele en economische mensenrechten onder druk. Discriminatie en
sociale exclusie nemen toe. Deze ontwikkelingen raken direct het sociaal werk
en stelt de huidige professionalisering ter discussie. Leidt de Hogeschool van
Amsterdam een sociaal werker op die kan bijdragen aan sociale ontwikkeling en
verandering, en de empowerment en bevrijding van mensen, in het bijzonder die
in kwetsbare omstandigheden verkeren? En staan daarbij principes van sociale
rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect
voor diversiteit centraal?
Met deze vraag in ons
achterhoofd zijn wij afgereisd
naar Middelburg, om deel te nemen aan de IHREC. Wij gingen op zoek naar
verhalen, onderzoek en theorieën die mogelijk een antwoord kunnen geven op de
vraag hoe mensenrechteneducatie kan bijdragen aan het herpositioneren van het
sociaal werk als mensenrechtenberoep.
Mensenrechteneducatie
Mensenrechteneducatie
betekent educatie over, door en voor mensenrechten. Educatie over
mensenrechten gaat over de kennis die studenten leren, zoals de rechten,
verdragen, de filosofie en ontstaansgeschiedenis van mensenrechten. Educatie door
mensenrechten gaat over de methode en de manier waarop les wordt gegeven. Maar
ook over de mate van participatie en mogelijkheden om eigenaar te worden van
het onderwijs. Educatie voor mensenrechten gaat om attitude en
vaardigheden die nodig zijn om op te kunnen komen voor elkaars rechten. Volgens
Dr. Tibbits kan mensenrechteneducatie in vier clusters worden verdeeld. De
eerste is de didactiek rondom mensenrechteneducatie. De tweede cluster is de
mate waarin studenten participeren in het onderwijs. De derde cluster is dat de
educatie empowerment-gericht moet zijn. Tot slot hoort mensenrechteneducatie
gericht zijn op sociale transformatie. Dr. Tibbits integreert daarmee
mensenrechteneducatie samen met mensenrechtenactivisme en sociale verandering.
Dr. Sklad stelt dat het dus belangrijk is dat studenten tijdens hun studie
politieke zelfredzaamheid ontwikkelen. Dat betekent dat studenten leren hoe zij
kunnen bijdragen aan politieke veranderingen in hun directe omgeving, zoals de
schoolgemeenschap. In school kunnen studenten ervaren dat verandering mogelijk
is, zodat zij vertrouwen en de overtuiging krijgen dat verandering in de
samenleving ook mogelijk is. Bovendien kan het bijdragen aan de kwaliteit van
het onderwijs als studenten actief participeren.
Radicalisering en
extremisme
Dr. Sklad en dr. Park
doen onderzoek naar mensenrechteneducatie en wereldburgerschap en hoe dat
preventief kan worden ingezet tegen radicalisering en extremisme. Zij bespraken
twee rechten, namelijk het recht op vrijheid van je eigen godsdienst of
overtuiging kiezen en daar naar leven, en het recht op vrijheid van
meningsuiting. Wanneer je beroep doet op het recht op vrijheid van
meningsuiting, maar pleit tegen het recht van anderen kan je je niet beroepen
op dat eerste recht. Want waarom denken wij dat het ene beter is dan de andere?
De grote uitdaging is het vormgeven van educatie om radicalisering en
extremisme te voorkomen, zonder daarbij over te gaan op politieke
indoctrinatie. Preventieve programma’s ontwikkelingen die gericht zijn op een
specifieke doelgroep is namelijk een vorm van discriminatie. Om niet te
discrimineren moet het onderwijsprogramma universeel zijn, niet gericht op specifieke
groep. Het gaat om preventie voordat radicalisering of extremisme zich
manifesteert. Dit stigmatiseert niet en de uiteindelijke doelgroep heeft daar
wel baat bij. Preventie is mogelijk door mensenrechteneducatie en
burgerschapsonderwijs. TERRA Global Citizenship en de Roosevelt University
College hebben U.Care ontwikkeld. Op de website
terratoolkit.eu is meer informatie te vinden, waaronder handleidingen
voor docenten en jongerenwerkers, politie, journalisten, religieuze leiders en
gevangenisbewaarders. Deze handleidingen kunnen de handelingsverlegenheid van
docenten en professionals verminderen om gevoelige en belangrijke onderwerpen
als radicalisering en extremisme bespreekbaar te maken.
Mensenrechtenperspectief:
identiteit en diversiteit
Mensenrechten gaat over
waardigheid. Dit raakt aan kwesties van identiteit en diversiteit. Hoe
kunnen mensen in een maatschappelijke context waarin diversiteit zowel een
gegeven als een bron van spanning is een identiteit vormen en daar trots op
zijn? Uit een van de sessies komen naar voren dat het belangrijk is om niet
te focussen op dichotomieën als verschil en overeenkomst of eenheid en
diversiteit. Deze dragen niet bij aan waarden als vrijheid, gelijkheid en broederschap,
omdat mensen tegenover elkaar komen te staan. Mensenrechteneducatie verwerpt
die dichotomieën. Identiteit ontstaat door interactie waarbij je zelf subject
bent van de wetten, je hebt er invloed op en kan ze vormen. Identiteit is pluraal,
een mens heeft meerdere rollen. Je hebt daar zelf agency in, je kan
meerdere rollen tegelijk hebben die niet tegenover elkaar hoeven te staan.
Een voorbeeld is
homoseksuele identiteit, die geclaimd wordt door de westerse wereld zo lijkt,
alsof die identiteit vooral strookt met bepaalde westerse waarden en normen.
Hierbij wordt voorbij gegaan aan de andere aspecten van identiteit. Iemand kan bijvoorbeeld
vrouw, Pakistaans, islamitisch en lesbisch zijn, om maar een voorbeeld te
noemen. Mensenrechteneducatie draagt bij aan het erkennen van de agency
van mensen om zo’n meervoudige identiteit uit de dragen.
Het heeft een plek in
het klaslokaal, waarbij de diversiteit en identiteit van de scholieren of
studenten een uitgangspunt kan zijn. In meerdere sessies vanuit de conferentie
werd de vruchtbaarheid, maar ook de lastigheid hiervan vanuit verschillende
landen beschreven. De achtergrond van studenten kan benut worden om over diversiteit
te leren en elkaars waardigheid te erkennen en te onderstrepen. Tegelijkertijd
bestaat het risico dat het verschil tussen degenen binnen een klas teveel
benadrukt wordt, mensen zich onveilig en ‘anders’ gaan voelen, terwijl ze zich
vooral onderdeel van het geheel willen voelen. In dat geval gaat het
mensenrechtenperspectief het doel van inclusie voorbij.
Naar een verklaring van mensenrechteneducatie
In de slotsessie van de
IHREC werd het belang van mensenrechteneducatie benadrukt, in een tijd waarin
de samenleving steeds diverser wordt en diversiteit uitdagingen geeft. De
conferentie heeft rijk geïnspireerd, in zowel visie als thema’s en werkvormen,
om het mensenrechtenperspectief in het curriculum van sociale opleidingen van
de Hogeschool van Amsterdam te brengen. Aan het einde van de drie dagen is de
Middelburg Declaration for Human Rights Education opgesteld, waarin de waarde
en noodzaak van mensenrechteneducatie uiteengezet zijn. Uit de geschiedenis
blijkt immers dat een beweging alleen kan blijven bestaan als het een document
als onderligger heeft.
De Hogeschool van Amsterdam heeft de afgelopen zes jaar praktijken
onderzocht en ondersteund die zich bezig houden met wijkgericht en
herstelgericht werken. Dat gebeurde vanuit het lectoraat Outreachend
Werken en Innoveren en de Amsterdamse Wmo-werkplaats. Samen met
ervaringsdeskundigen, professionals, docenten, beleidsmakers en
studenten hebben deze onderzoekers zo’n twintig praktijken gevolgd en
mede-ontwikkeld. Tijdens het symposium op 27 januari willen we de
belangrijkste bevindingen presenteren, bespreken en verdiepen.
